Synagoga w Dąbrowie Górniczej została wybudowana w latach 1912-1916 przy dawnym skrzyżowaniu ulic Okrzei i Szopena.

Fundatorami dąbrowskiej synagogi byli: Mordka Lejba Miodownik, Berek Fuks, Alter Futerko, Kopl Krzanowski, Mordka Hilel Ferens, Icek Majer Luksburg, Herszek Rajchman i Mojżesz Mitelman.

W czasie wojny synagoga znajdowała się na terenie dąbrowskiego getta. Znanych jest kilka fotografii wnętrza bóżnicy, wykonanych najprawdopodobniej przez niemieckich żołnierzy. Okupacja była czasem degradacji budynku – wg relacji p. Mońka Rozena (nieoceniony świadek okupowanej Dąbrowy), po likwidacji getta w 1943, Niemcy w budynku synagogi urządzili stajnię. Co ciekawe, to była jedyna nie zburzona synagoga w okolicy – Będzin, Czeladź, Sosnowiec, Katowice nie miały takiego szczęścia…  Po wojnie zniszczony budynek chcieli przejąć protestanci – jednak nieskutecznie. Kolejną funkcją dawnej synagogi była wytwórnia win tzw. 'patykiem pisanych’. Kuzyn osoby, z którą nawiązałem kontakt, pracował jako mechanik w warsztacie samochodowym, który urządzono w budynku synagogi, po wytwórni win. Po przejęciu pomieszczeń w środku były jeszcze wielkie, drewniane kadzie fermentacyjne. Do końca istnienia warsztatu było tam czuć kwaśny zapach sfermentowanych jabłek.

Warsztat samochodowy był tak zorganizowany, że stanowiska naprawcze były wewnątrz Synagogi.  Od jej południowej strony (czyli od strony placu, na którym oczekiwały samochody) były bramy wjazdowe, prawdopodobnie
4 albo 3. Na placu przed Synagogą stały samochody i leżały różnorakie elementy warsztatowe.
W Synagodze powyżej poziomu warsztatu, pod sufitem, było widać pozostałości oryginalnego „wystroju” Synagogi.  Z lewej strony południowej strony Synagogi wchodziło się do kotłowni.
Pan Jarosław Sygnowiec wspomina, że był tam szyld MOTOTECHNIKA.

Dzięki fotografii lotniczej z sierpnia 1977 roku wiadomo, że budynek synagogi jeszcze wtedy istniał. Na dzień dzisiejszy nie jest znana data jego wyburzenia. W archiwum Muzeum Miejskiego „Sztygarka” znajduje się dokument z Muzeum im. Zawadzkiego, który datuje ten fakt na 1981 r. Obecnie w miejscu synagogi stoi wieżowiec przy ul. Szopena 32 z przylegającym trawnikiem.

Mapy historyczne

Poniżej przedstawiamy Państwu etapy poszukiwania lokalizacji Synagogi sprzed kilku lat.  Był taki moment w historii miasta, gdzie rozbieżne relacje mieszkańców wskazywały nawet kilka różnych lokalizacji.

Może to dziwne, ale o tym, że w Dąbrowie Górniczej była synagoga dowiedziałem się dopiero kilka lat temu… Pojawiły się od razu pytania: czy budynek jeszcze istnieje? Jeśli tak, to gdzie? Jeśli nie, to jak wyglądał? Jaka była jego historia? Najpierw sprawdziłem zasoby internetu – wiedziałem już, że budynek przetrwał zawieruchy II wojny światowej i został wyburzony w latach ’70. Po długich poszukiwaniach dotarłem do trzech niewyraźnych zdjęć ze stron portalu www.jewishgen.org:

Dwie kolejne fotografie opublikował 20.11.2011 Piotr Sobierajski w serwisie naszemiasto.pl, w artykule o dąbrowskiej synagodze. Zdjęcia zostały odnalezione z Archiwum Państwowym przez pracowników Muzeum Miejskiego „Sztygarka”. Ostatni budynek w głębi, z czarną tablicą, to właśnie dąbrowska bóżnica. Zdjęcie wykonano najprawdopodobniej w latach ’60’:

Dzięki powyższemu zdjęciu, na którym synagoga ma ozdobne zakończenie dachu skojarzyłem, że w zbiorach www.dawnadabrowa.pl znajduje się fotografia kamienicy, na którą pada cień o podobnym kształcie. Wszystko wskazywało na to, że kamienica ze sklepem stała naprzeciwko synagogi:

Różne źródła i starsi mieszkańcy miasta wskazywali kilka lokalizacji: ul. Szopena, ul. Sobieskiego (np. wikipedia), ul. Dąbrowskiego, ul. Szpitalna, ul. Łukasińskiego, ul. Okrzei. Nieliczne zdjęcia synagogi nie wskazywały jednoznacznie na żadną z nich. Jakość zdjęć nie pozwalała niestety odczytać tabliczek z nazwami ulic. Większość z nich nie jest datowana. Brakuje odniesień do zachowanych kamienic. Nie udało się również dotrzeć do właściciela (i adresu) sklepu handlującego 'żelazem’ (mimo poszukiwań w dawnych książkach telefonicznych, przeglądach gospodarczych etc).

Ten fragment Dąbrowy Górniczej został bardzo mocno przebudowany w czasach komunizmu. Część ulic bardzo zmieniło swój kształt. Tak m.in. stało się z ul. Okrzei, która była kilkukrotnie dłuższa niż obecnie. Znacząca część kamienic, całych ciągów budynków, została całkowicie wyburzona i zastąpiona blokami z tzw. wielkiej płyty. Dzięki użytkownikom forum www.dabrowa-gornicza.org udało się zawęzić obszar poszukiwań do rejonu ulicy Chopina (wcześniej Szopena/Miejska).

Ostatecznym kluczem do rozwiązania zagadki synagogi były stare mapy. Wykonałem w sumie kilkadziesiąt różnych symulacji z mapami z lat 1929, 1938, 1940, 1952, 1990. Nakładałem stare mapy na współczesny układ ulic  – poniżej kilka przykładów:

Mapy i mieszkańcy byli niezbędni dla zlokalizowania synagogi – symulacje z mapami wskazywały z dokładnością do kilkunastu metrów działkę i okolicę bloku nr 32 przy ulicy Chopina.

Na początku 2012 roku miałem możliwość spotkać się z pracownikami Muzeum Miejskiego „Sztygarka”: Joanną Tokaj, Magdaleną Cyankiewicz. Podczas rozmowy i przeglądania kolejnych opracowań okazało się, że w jednym z nich jest niezidentyfikowana wcześniej fotografia synagogi. Źródłem jest praca Aleksandry Namysło pt. „Zanim nadeszła zagłada”. Za zdjęciu widać część bóżnicy (po lewej stronie) z kamienicą z naprzeciwka (już bez szyldu). To było 100% potwierdzenie, że ta kamienica ze sklepem „żelaznym” rzeczywiście stała po drugiej stronie ulicy.

W lutym 2012 roku na jednej z aukcji allegro znalazłem album o Dąbrowie Górniczej, otwarty na zdjęciu synagogi! Jest to najstarsza fotografia tej świątyni. Kamienica z późniejszym sklepem 'żelaznym’ nie była wtedy jeszcze otynkowana. Na dachu synagogi (po prawej stronie) były jeszcze charakterystyczne zdobienia:

W lipcu 2012 roku dotarłem do unikalnej fotografii z sierpnia 1977 roku. Na zdjęciu lotniczym widać wyraźnie budynek synagogi (czerwony znacznik) wraz z nie istniejącym dzisiaj układem ulic:

Na zdjęciu nie ma kamienicy ze sklepem „żelaznym”. Jeden z mieszkańców Dąbrowy Górniczej przekazał, że została ona jeszcze wyburzona w czasie II wojny światowej. Dzięki tej lotniczej fotografii potwierdzenie znalazły symulacje wykonane na mapach. Relatywnie dokładna lokacja byłej synagogi we współczesnych warunkach wygląda następująco: